IES A Basella (Vilanova de Arousa, Pontevedra)

Unha falacia é en filosofía, unha afirmación que ten aparencia de verdadeira, pero que se lle aplicamos o razoamento lóxico podemos demostrar a súa falsidade. En ciencia, por desgraza, hai moitas que son aceptadas irreflexivamente. Imos desmontar algunhas.

As unllas e o pelo medran despois de morrer.  Adóitase escoitar que pasados uns anos, os cadáveres aparecen coas unllas e o pelo máis longos que cando foron soterrados. Isto non é certo. Cando unha persoa morre e o sangue deixa de circular todas as células morren axiña, incluídas as que fan medrar estas estruturas. Por que, entón, existe este mito? Pois porque ocorre todo o contrario: ao morrer nada medra, senón que encolle. É así como ao encoller a pel que está preto das unllas e o pelo, estes parecen máis longos.

É perigoso durmir nun cuarto con plantas. Dise que as plantas poden consumir todo o osíxeno dun dormitorio deixando as persoas sen el, e causando así a súa morte.

É certo que as plantas pola noite non fan a fotosíntese, e deixan de emitir osíxeno, pero si respiran e igual que nós, consómeno e emiten CO₂. Pero non é perigoso porque, en primeiro lugar, calquera planta que poida atoparse nun cuarto consome bastante menos osíxeno que unha persoa. Aínda que houbera plantas que consumisen dez veces o osíxeno que necesitamos, as habitacións non son herméticas, e o aire estaría renovándose constantemente.

Os antibióticos e os virus. Hai xente que ante calquera enfermidade infecciosa toma antibióticos, tanto sexa esta causada por bacterias como por virus. En realidade, as enfermidades causadas polos virus, como a gripe, non poden ser curadas tomando antibióticos. Por que?

Un antibiótico é basicamente un veleno que actúa contra un tipo específico de células vivas (bacterias). Pode evitar que a bacteria se divida, ou matala, ou debilitala para que o noso organismo acabe con ela. Os virus, porén, non son “células.” De feito, os biólogos non se poñen de acordo en se podemos consideralos “seres vivos.” Son un conxunto de material xenético dentro dunha cápsula de proteínas. Un virus lonxe da célula á que afecta non ten ningunha actividade: non respira, non se alimenta, non se reproduce… Os antibióticos non lles afectan, e se os tomamos cando non debemos, o que estamos facendo é matar bacterias beneficiosas que temos no corpo. Por iso é tan importante non tomar antibióticos sen prescrición médica, porque ademais, crean resistencias nas bacterias e acaban sendo ineficaces.

A ignorancia é a maior aliada das falacias. Para non caer nelas, o mellor é cuestionarte todo antes de aceptalo como válido.

A trigonometría, segundo o diccionario, é a rama da matemática que se encarga do estudo das razóns trignométricas. Segundo os adolescentes, a trigonometría é unha cousa que se dá en matemáticas e que non volveremos a usar na vida. Pois iso non é certo, xa que a trigonometría, aparte de estar presente en moitas carreiras, utilízase en moitas das cousas que utilizamos a cotío.

Gústanche as películas de ciencia ficción ou de animación? Seguro que si. O que quizás non sabes  é que moitas das paisaxes e personaxes que aparecen nestas pelis, xogos, etc. xeráronse mediante o deseño gráfico por ordenador e que este utiliza distintas ferramentas matemáticas entre as que se encontra atrigonometría.

Esta imaxe amosa o proceso de xeración dunha imaxe virtual. Á esquerda de todo encóntrase o bosquexo, que fai un artista, ao cal ten que asemellarse o informático, ou o mesmo artista se sabe facelo. A segunda é unha das últimas fases do proceso de triangulación para facer a imaxe por ordenador, e a última xa é un corpo sólido coloreado, a partir do cal se pode xerar movemento para obter unha desas animacións que tan familiares nos resultan. Este procedemento é unha variante que se utiliza na topografía real e que hoxe en día aplícase ó deseño de animacións 3D.

Pero estes triángulos non son só para animación e cine,  fíxate nesta lista:

-A trigonometría permitiu cartografiar con precisión a superficie da Terra, posicionar as estrelas e galaxias no ceo, deseñar estruturas arquitectónicas.

 -Permitiu comprimir imaxes e sons (MP3,MP4,ZIP)

-Mediante triangulación, os GPS encontran todos os puntos que lle indiques, dándolle as coordenadas, ou se este ten unha memoria de lugares, dándolle o lugar onde queres ir.

-Está presente nas ondas de radio e de telefonía móbil, e na descripción do mundo atómico e subatómico…

 Un dos útimos avances tecnolóxicos é a impresora 3D que se utiliza para a creación de obxectos reais a partir de modelos creados por ordenador, pódense crear dende xoguetes, xoias, comida… ata órganos e tecidos.

A creación de órganos mediante unha impresora 3D é un proceso especializados, no que se empregan células nai humanas. Grazas a este proceso elimínase a necesidade de encontrar doantes e o problema do rechazo do transplante. Esto denomínase biorreprografía ou impresión de órganos en 3D e é unha alternativa á medicina rexenerativa.

 Ao principio, o uso desta tecnoloxía era para desenvolver próteses sólidas a base de plástico, titanio e outros materiais co obxectivo de substituir partes sólidas dos ósos aproveitando a súa capacidade para deseñar pezas a medida do doente. Pero, na actualidade, a ciencia busca ir máis alá, e o que intentan é fabricar pezas vivas a base de células do propio doente, de maneira que poden integrarse no corpo sen ser considerado un corpo estraño. O reto está en producir órganos completos, con toda a capacidade funcional do mesmo.

Di a cultura popular que as caracolas gardan no seu interior o son do mar. Así, un pode escoitar as ondas cun xesto tan simple como acercar a orella ao buraco dunha cuncha.

O que sona dentro da caracola é un murmullo que nos recorda o son do mar porque é fluctuante, como as ondas que van e veñen. Ese son  prodúcese porque no seu interior hai aire vibrando, é decir, soando.

O son en xeral prodúcese pola vibración de algo nun medio, como o aire ou a auga. Por exemplo, unha corda dunha guitarra vibra. O vibrar, as moléculas de aire que están en contacto con ela tamén vibran. Esta capa fai vibrar a unha segunda capa que está en contacto con ela, e esta a una terceira e así sucesivamente.

Estas ondas poden entrar en contacto con outro obxeto e facelo soar. Nós oímos, porque as ondas sonoras fan vibrar o tímpano do oído. No caso da caracola calquer perturbación sonora ao seu redor contribúe a xerar o son no seu interior. Dende alguen falando cerca, un coche pasando ata cousas tan suaves como os soplos de aire que golpean suavemente o exterior das paredes da cuncha. Estas perturbacións fan vibrar o aire contido na caracola e reforzan algunhas frecuencias. Así, murmullos que eran imperceptibles fanse audibles para nós, que podemos percibir tan só un intervalo moi definido de frecuencias.

Dado que as perturbacións externas son fluctuantes, o son resultante é similar ao das idas e vidas das olnds nunha praia. En realidade, calquera obxecto semipechdo, coma un vaso, por exemplo, produce un efecto amplificador, como o descrito coa caracola. 

María de los Ángeles Alvariño naceu en Serantes (Ferrol), o 3 de outubro de 1916, e faeleceu en California o 20 de maio 2005. Esta, foi unha oceanógrafa, zoóloga e profesora española. Nos anos 1953 e 1954 recibe unha bolsa do British Council para realizar unha investigación do zooplancto en Inglaterra. Foi a primeira muller que viaxou a bordo dun barco británico en calidade de científica. No 1967 doutórase en Ciencias coa tese “Los quetognatos del Atlántico. Distribución y Notas Esenciales de Sistemática”. Chegou a descubrir un total de 22 especies novas de organismos mariños os indicadores planctónicos para correntes oceánicas e para a pesca. Entre as especies, encontramos: Medusa, Pandea cybeles (mar dos Sargazos); Chaetognata, Spadella pimukatharos (augas de Catalina, California); Sifonoforos, Vogtia kuruae; Hidromedusa, Lizzia alvarinoae (augas de Segura) en honra ó seu nome, entre outras. A partir de 1993, retírase como científico emérito, e segue publicando os resultados das súas investigacións ata que falece. Desde Galicia e en recoñecemento á súa importante traxectoria profesional, Ánxeles Alvariño foi distinguida coa Medalla de Prata de Galicia no ano 1993. Así mesmo, despois de que a Universidade da Coruña lle dedicara a Semana das Ciencias en 2005, o Concello de Ferrol rendeulle unha homenaxe póstuma no Campus de Esteiro, onde se descubriu unha placa conmemorativa en honor a unha das mulleres máis destacadas no mundo da ciencia.

Carla Prado, Aarón Santórum, Marcos Porto  e Álex Rey

Este ano a Real Academia Galega das Ciencias decidiu homenaxear a Ánxeles Alvariño, oceanógrafa de Ferrol.

                                                                           Pero por que?

Santiago Ramón y Cajal dixo que investigar en España era chorar, e con isto quería dicir que a Ciencia en España nunca foi un asunto de grande importancia para a sociedade nin para aqueles que tiñan que financiala. Só dous premios Nobel en Medicina ao longo da historia din pouco sobre o nivel da nosa ciencia. Unamuno foi o artífice dunha frase moi desafortunada “Que inventen ellos” na que deixaba o labor de “inventar” aos científicos doutros países mentres nós desfrutaríamos destes inventos.

Esta mentalidade unida ao atraso xeral da sociedade española, provocou que España quedase moi por detrás dos países do noso entorno. Galicia, ademais, era a periferia da periferia e o seu nivel científico aínda era menor que noutros lugares de España. Ademais, as porcentaxes de mulleres escolarizadas a comezos do século pasado en Galicia eran mínimas e aquelas rapazas que acudían á escola deixábana enseguida para centrarse nos labores do fogar e do campo.  É por iso que a figura de Ánxeles Alvariño é case un milagre.

Nada en Ferrol en 1916,  amosou desde pequena un grande interese por todo tipo de coñecementos, de tal xeito que o seus traballos finais de Bacharelato foron sobre dous temas completamente distintos: “Os insectos sociais” e “As mulleres no Quixote.” Finalmente, decantouse polas ciencias naturais, carreira que foi estudar a Madrid. A Guerra Civil obrigou a pechar as clases na Universidade, pero ela non quedou quieta e aproveitou para estudar idiomas (inglés e francés.)

Despois da guerra,  licenciouse. En 1950 consegue praza no Instituto Español de Oceanografía en Vigo. A súa estadía aquí será curta, xa que en 1953 recibiu unha “beca” do British Council de Plymouth, (Inglaterra), onde realizou investigacións sobre o zooplancto, baixo a dirección do eminente biólogo Sir. Frederick Russell. Foi alí onde tivo o honor de ser a primeira muller que embarcou como científica nun buque oceanográfico británico. Realizou varias expedicións polo Atlántico e o Pacífico en barcos de diversos países. No ano 1956, deu o salto á EEUU onde permanecería o resto da súa carreira. Pasou por distintas institucións, cada unha máis prestixiosa: Woods Hole Oceanographic Institution de Massachusetts (EEUU), a Scripps Institution of Oceanography (1958-69) e a Southwest Fisheries Sciencie Center (La Jolla, California, 1970). Nesta última obtería o cargo de bióloga investigadora titular. Efectuou distintos estudos sobre o plancto, os seus depredadores e a repercusión sobre a superviviencia das larvas doutros peixes. Entre medias, obtivo o doutorado (1967) en Ciencias na Universidade de Madrid cunha tese sobre os Quetognatos do Atlántico, coa que se converteu nunha autoridade neste tipo de plancto.

A importancia do seu traballo podémola atopar na cantidade inmesa de estudos e artigos que publicou e no descubrimento de 22 especies novas. Ademais, dúas especies foron bautizadas no seu honor: o quetognato Aidanosagitta alvarinoae, e a hidromedusa Lizzia alvarinoae.

 Lizzia alvarinoae

Ademais do seu labor como investigadora, desenvolveu un importantísimo traballo como profesora en distintas universidades tales como SanDiego State University, Universidade Autonóma de México, Universidade Federal de Paraná, etc.

Ánxeles xubilouse en 1987 e dedicou o seu tempo a escribir sobre a historia da ciencia. Neste campo o seu traballo máis importante foi unha investigación sobre a expedición Malaspina para darlle a esta a importancia que merecía e que foi ensombrecida pola propaganda que se lle deu á expedición de Cook. No ano 1993 recibiu a medalla de prata de Galicia, e no 2005 a universidade da Coruña adicoulle a semana das Ciencias. Neste mesmo ano faleceu en California. En 2012 botouse un barco oceanográfico co seu nome.

“Si que pensei en tirar a toalla. Ser muller e competir na Universidade é moi duro.” Esta cita doutra científica galega, Inmaculada Paz-Andrade, demostra o difícil que era para unha muller conseguir ser alguén nun mundo tan hostil. Afortundamente, nin Inmaculada nin Ánxeles abandonaron, facilitando o camiño para outras que chegaron máis tarde.

No 2004 o maremoto no Índico de magnitude 9 na escala de Richter  causou un inmenso tsunami e efectos catastróficos nas costas de Indonesia (case 230000 vítimas mortais). No 2010 o sismo en Haití de magnitude 7 causa similar número de vítimas mortais. Haití posúe, segundo os xeólogos, unha xeografía propicia aos sismos, pois está situado no medio dun vasto sistema de fallas xeolóxicas que resultan do movemento da placa do Caribe e a Norteamericana. A magnitude do sismo e a cercanía á superficie do hipocentro foron os factores determinantes da perigosidade deste evento.

O sismo e tsunami que afectou a Xapón no 2011 tiña unha magnitude de 8,9 na escala Richter. A sociedade xaponesa está desenvolta tecnolóxicamente e preparada fronte ao risco sísmico, a súa vulnerabilidade ante estos eventos é baixa, aínda así, un sismo desta magnitude provocou moitos danos, perdas humanas e económicas. Consultando un mapa de placas tectónicas podemos deducir con facilidade por que Xapón, asociado a un límite de subdución, presenta esta alta probabilidade de sufrir movementos sísmicos. Ademáis viuse afectada a central nuclear de Fukushima, verténdose radiactividade ao medio.

O risco asociado a un evento deste tipo non depende só da perigosidade en sí, senón tamén da exposición (número de persoas ou bens expostos ao risco) e da vulnerabilidade (susceptibilidade a sufrir danos dunha poboación dacordo con varios factores, dos cales un importante é o nivel socioeconómico, que inclúe tipo de construcións, sistemas de predición, alerta e evacuación…) . Así, o risco (R) calcúlase como o produto destos tres factores, perigosidade (P), exposición (E) e vulnerabilidade (V).

R= P x E x V

Repasando os movementos das placas tectónicas e información básica sobre os simos, tenta explicar o tipo de movemento que xerou os sismos nomeados e fai unha valoración dos riscos.

Aquí, entre todos/as, achegarémonos á ciencia e compartiremos coñecementos e opinións. Tentaremos entender o mundo que nos rodea e os principais avances científicos en moi diversos campos. Anímovos a curiosear no blogue e participar activamente.

Empecemos coñecendo algúns científicos galegos …..

Recordarvos que o traballo do blogue será un 20% da nota da asignatura CCMC en cada avaliación. Esta nota irá asociada os comentarios que fagades dos posts publicados e á elaboración dun post propio da temática que vos interese.  Recordade os criterios de calidade de comentarios e posts que se vos entregaron por escrito na clase.

Para comezar a traballar,  imos coñecer á científica homenaxeada este ano pola RAGC, a oceanógrafa Ángeles Alvariño.

Ademais, e aproveitando que a FAO declarou ao 2015, Ano Internacional dos solos, e a ONU,  o Ano Internacional da luz,  imos reflexionar sobre a importancia de conservar os solos, e a importancia das tecnoloxías basadas na luz nas nosas vidas.

Alá imos….

A escasez de alimentos é un dos principais problemas derivados do aumento da poboación do planeta aos que se ten que enfrontar a humanidade. Algúns expertos afirman que, ao ritmo de crecemento actual, as hambrunas extenderanse por todos os continentes nun certo tempo. Para tratar de solucionar este problema, moitos científicos queren buscar a forma de producir alimentos a gran cantidad e utilizando poucos recuros naturais. Para iso non deixan de traballar e tratar de amosarnos como poden ser eses alimentos:

• Amidón nas árbores : un grupo de investigadores estadounidenses desenvolveu unha tecnoloxía capaz de producir amidón comestible a partir da pulpa da madeira.  Segundo as probas bastan 200kg de matería prima para conseguir 20 kg de amidón.
• Pizza en 3D :  A NASA está financiando unha impresora 3D destinada a fabricar comida. Na actualidade o prototipo está experimentado cunha impresora de pizzas. Para iso utiliza cartuchos cheos dos ingredientes en polvo, estos mézclanse e quéntanse antes de imprimirse capa a capa.
• Carne cultivada no laboratorio: fai dous anos, un equipo da Universidade de Maastricht cociñou a primeira hamburguesa cultivada en vitro, creada a partir de células nai de vaca, tras tres anos de investigación. Saiu un pouco seca xa que os investigadores non sabían como fabricar vasos sanguíneos e graxa.
• Insectos: a carne dos insectos é moito máis rica en proteínas e moito máis barata que a carne que se elabora nos laboratorios. Ademais, varias empresas occidentais, están estudando as diversas formas de incorporar as proteínas dos insectos aos seus productos. 

Non sería incrible ter algún superpoder? Poder voar coma Superman? Dirixirnos onde queiramos dun edificio a outro balanceándonos coma Spiderman? Na actualidad é algo que só podemos imaxinarnos, pero os avances científicos poderían axudarnos a chegar a esa meta.

Científicos de moitos campos (resaltando James Kakalios), xunto con algúns periodistas encargados da divulgación científica (Juan Scaliter), preguntáronse se algúns deses poderes serían en verdade posibles usando a ciencia para explicalos.No caso de superheroes coñecidos, como pode ser Spiderman, na actualidade creouse un fío, que só co grosor dun lapis é capaz de levantar seis coches.

Tamén a posibilidade de ser invisibles, isto podería ser posible nun futuro grazas aos nanomateriais, ou metamateriais, capaces de facer que a luz que recibiramos se reflectise e iso nos volvería invisibles.

Actualmente xa temos algo que nos permite ver através dos obxectos como os raios X de Superman, e que se usa de maneira cotiá nos aeroportos para inspeccionar as maletas. Aínda que quizais non sexa tan práctico nin tan móbil como telos na nosa propia vista. Tamén poderiamos ter a habilidade de voar, se no solo poñemos un imán, e nas solas dos nosos zapatos poñemos outros pero de polaridade contraria, consegueriamos elevarnos do solo.

Imaxinádesvos que algún día puidese haber alguén como o Capitán América? Podería ser posible, grazas aos exoesqueletos, outorgando a soldados normais, unha forza aínda maior á que eles teñan, por exemplo.

Máis exemplos e información no libro de James Kakalios (”La física de los superhéroes”) ou Juan Scaliter (”La ciencia de los superhéroes”), aínda que tamén se pode atopar nun documental.